Periudha e hershme mesjetare është një periudhë e turbullirave të mëdha shoqërore që çojnë në zbrazje masive dhe kolaps të kulturës qytetare në Perandorinë e hershme Bizantine, e cila daton nga mesi i shekullit VI, dhe pjesa e rëndësishme dhe e pamohueshme e së cilës është provinca romake e Maqedonisë dhe Republika e sotme e Maqedonisë së Veriut. Kjo periudhë bazohet në rrymat dhe pjesërisht evoluon brenda kulturës së hershme Bizantine, duke kontribuar në zhvillimin e saj të mëtejshëm, të ngulitur thellë në depozitat e segmentit më të errët të historisë nga VII deri në IX. Disa ekzemplarë të hershëm cilësorë të kësaj kulture fillojnë ekspozicionin, gjegjësisht kryqi masiv prej bronzi që ndoshta ishte aplikuar në mobiliarin e gurit të një kishe të hershme bizantine, dhe kryqin ceremonial prej bronzi pjesërisht të ruajtur, të dy të Pollogut, që datojnë nga shekulli VI.
Karakteristika kryesore në këtë kohë janë proceset e migrimit të nisura qysh në periudhën e vonë të Perandorisë Romake, dhe veçanërisht të theksuara nga Hunët dhe Gotët, pra migrimet Ostrogotike të shekujve IV dhe V, të cilat janë pjesë e të ashtuquajturave koleksioni i vonshëm antik. Ato ndiqen nga sllavët, avaretët dhe shpërnguljet e fiseve të tjera aziatike në periudhën para Bizantine, të cilat janë gati të pamundura për t’u konstatuar në terren. Prandaj, një pjesë e rëndësishme e ekspozitës janë pjesë e pajisjeve ushtarake, siç janë kopsa, rripat dhe aplikacionet për kollane dhe fibra / broshe, të dedikuara për anëtarët e ushtrisë bizantine, dhe ato të dedikuara për zbukurimin e aleatëve të federatës barbare të espozuara në gjysmën e dytë të vitrinës. Këtu janë paraqitur një seri ekzemplarësh të rralla të ashtuquajtura “fibula slovene dhe bizhuteri” të bazuara në llojin më të zakonshëm të byzylykut me dekorim shtesë, të gjitha nga shekulli VI deri në IX. Bardak nga Bresto, f. Vinicani, Veles, është një produkt tipik i prodhimit të qeramikës nga kjo kohë, si dhe përshkrimi i perëndisë sllave Svevid i vënë në skenë në një bri dreri nga lokaliteti arkeologjik Davina Kula, fshati Çuçer, shekulli IX.
Vitrina 151. Me vendosjen e sllavëve, një akt i dokumentuar dhe konfirmuar në shkencën bashkëkohore për 150 vitet e kaluara, ka një kohë të ribërjes së marrëdhënieve shoqërore në hapësirën Bizantine, e ndjekur nga integrimi i të ardhurve dhe asimilimi i tyre gradual në strukturën ekzistuese shoqërore. Në të njëjtën kohë, forcimi gradual i Perandorisë Bizantine nga fundi i shekujve VII dhe VIII kontribuon në rinovimin e vazhdueshëm të pozicioneve të tij në Ballkan, si dhe vendet e tjera, për të përjetuar një ngritje të re kulturore nga shekulli IX, e përfaqësuar më qartë në rinovimin e krishterimit dhe vendosjen e fundamenteve të letërsisë sllave, një proces i përfunduar në pikën e kthesës së mijëvjeçarit të ri, domethënë në vitin 1000. Kjo periudhë përfaqësohet në dy vitrinat e ekspozuara.
Vitrina 152 e ashtuquajtur Mesjeta e errët, e emëruar për shkak të mungesës së burimeve të shkruara dhe kryesisht të panjohura për pjesën më të madhe të territorit të Republikës së Maqedonisë, mund të ndiqet më afër nëpërmjet gjurmëve të grupit kulturor Komani-Krujë, i njohur përmes lokaliteteve eponime të territorit të Republikës së Shqipërisë, një kulturë që është përhapur në shumë degë në gjithë Ballkanin e mesëm dhe perëndimor duke shënuar disa aspekte të jetës shoqërore në shekujt VII dhe VIII. Gjatë kësaj periudhe të rënies së fuqisë së perandorisë së vjetër, drejt fundit të shekullit VI, u bënë përpjekje për të siguruar mbrojtje kryesisht për qytetet kryesore bregdetare si Durrësi/ Dyrachium dhe Salloni afër Splitit, por edhe në shumë qytete të tjera dhe komunikimet kryesore strategjike në det të hapur dhe të thella në kontinent. Kjo mbrojtje u sigurua nga vendosja e kolonistëve nga brendësia e kontinentit, pjesërisht e zgjedhur ndoshta nga ardhjet e reja të sllavëve, pasi origjina e tyre sllave u konfirmua nga studime për mbetjet antropologjike të varreve. Karakteristike është që kjo e ashtuquajtur “ushtri tokësore” e vendosur në afërsi të punkteve mirë të fortifikuara, u vendos me familjet e tyre, u janë dhënë tokë atyre për t’u ushqyer, e ndjekur nga trashëgimia tipike e funksionit të mbrojtjes, e cila shpesh rezulton në shfaqjen e tipareve ushtarake në varret e femrave. Vendet më të habitshme që i atribuohen kësaj kulture në territorin tonë janë Shën Erazmi afër Ohrit dhe Ciganski Gropishta, fshati Radolisht i Strugës, dhe gjetjet individuale që mund t’u atribuohen atyre që gjenden në të gjithë vendin. Të dyja lokalitetet janë shfaqur brenda kësaj vitrine veç e veç, me një tendencë për të shfaqur gamën e plotë të objekteve që gjenden në varre, të cilat përfshijnë kryesisht pjesë të pajisjeve ushtarake mashkullore: një torkvezë rrotulluese, një bronz masiv ose fibulë hekuri, rroba të rënda leshi, dhe varëse rripi që mund të interpretohen me kuptimin e shënuesit të gradës. Në varret e femrave që mund të gjenden ndonjë torkvezë ose varëse për kollan, në mënyrë të rregullt shoqërohen nga një palë vathë të rrumbullakëta të mëdhenj, perla të shumta dhe rruaza të shumta, varëse dhe një thikë thuajse të rregullt i ngjitur në rrip. Karakteristike është që kjo popullatë u krishterizua dhe si e tillë u vendos në të gjithë perandorinë.
Vitrina 153. Kompleksiteti i aspekteve shoqërore në këta shekuj trazirash rezulton në emancipimin e drejtuesve lokalë dhe tendencën për pavarësinë e tyre hapësinore. Stabilizimi brenda zonës më të gjerë të Mesdheut ka ndërkombëtarizuar konfliktet historiko-politike dhe ka çuar në rishfaqjen e Perandorisë Bizantine, duke theksuar kështu ambicien e saj për risundimin mbi territoret e vjetra. Ndikimi i tij reflektohet qartë në cilësinë e kulturës dhe dekorimit shtëpiak, si dhe në cirkulimin e parave sidomos që në dekadat e fundit të shekullit X. Një nga vendet më markante që ilustrojnë këtë periudhë është Kalaja Vinica, e cila pas shumë shekujsh neglizhencë është rivendosur gjerësisht në shekullin VI. Sipas tregimeve të njohura pjesërisht, vendbanimi i hershëm mesjetar i Kalasë u zhvillua në shekullin IX dhe zgjat deri në shekullin XI, me gjasë duke zëvendësuar fortifikimet e hershme ushtarake. Vendbanimi ka një strukturë të qartë hierarkike me një njësi të veçantë qendrore urbane, me shumë mundësi një rol menaxhimi dhe një vendbanim që zhvillohet përgjatë shpateve të kodrës. Objektet e ekspozuara në këtë vitrinë kanë një funksion të dobishëm – një shtambë të vogël, një makarë për qendisje, një mbulesë, një çelës, etj., Si dhe një seri objektesh bizhuterish – vathë grumbull, unaza dhe byzylykë që janë karakteristikë të kësaj periudhe.
Në pjesën e dytë të virinës janë paraqitur objektet që janë karakteristikë të tendencave të zhvillimit në këtë periudhë, përkatësisht krishterizmi që nuk është zbehur asnjëherë në territorin e Maqedonisë, por me rritjen e ambicieve politike po merr forcë të re. Për më tepër, ekziston një seri varëse dhe rrethime të kryqëzuara, respektivisht relikte të kryqëzuara, të cilat kanë filluar të shfaqen në këtë periudhë, disa prej tyre tregojnë veshje të fortë si rezultat i mbartjes ndoshta të katër ose pesë brezave. Po ashtu, aq e rëndësishme për t’u shënuar është edhe ndjeshmëria ndaj copave të bizhuterive, të cilat paraqiten në një larmi formash në këtë fazë të hershme, me një zhvillim të vazhdueshëm gjatë Mesjetës, dhe më vonë në periudhën Osmane pikërisht si një reflektim i popullaritetit të tyre në territorin e Bizantit.
Materiali më i bollshëm i zbuluar në vendet arkeologjike, qeramika e kuzhinës, për fat të keq nuk e disponojmë në një numër të madh, prandaj jemi të detyruar ta paraqesim atë në një pjesë me një seri fragmentesh të enëve me origjinë nga lokaliteti Hipodromë – Shkup nga shekulli VII-VIII, në Vitrinën 151, fragmente të enëve nga Bargala nga e njëjta periudhë në Vitrinën 152, dhe disa enë qeramike të ruajtura me kualitet dhe mirë të Kalasë Vinica nga shekulli IX-XI, një qyp nga Demir Kapia nga shekulli VIII-IX, dhe 2 enë – shtambë me origjinë nga Shën Sofja nga Ohri, që daton nga shekulli X-XI, ku ato u ndërtuan si izolues të nxehtësisë dhe elemente akustike në konstruksionin e absidës të kishës në fillimin e shekullit XI Vitrina 153.
Për shkak të vazhdimësisë së sundimit bizantin dhe zhvillimit të kulturës bizantine që nga periudha e hershme Bizantine, është e vështirë të ndërpriten proceset e zhvillimit dhe t’u nënshtrohen atyre ngjarjeve historike. Prandaj, kjo fazë zhvillimore që përfundon në shekullin XI, si një fryt i kulturës së pjekur bizantine, përfaqësohet në tërësinë e saj, dhe ndjekësit do të pasqyrojnë evolucionin e saj në një formë dhe kohë më të zhvilluar.
Mr. Lubinka Xhidrova, arkeologe, këshilltare-kuratore e arkeologjisë mesjetare
