Koha e bronzit përfshin në mënyrë kronologjike periudhën nga mesi i mijëvjeçarit III p.e.r. deri në shekullin XII p.e.r. dhe paraqet një periudhë të stabilizimit të plotë në të gjitha sferat e jetës shoqërore, pas rivendosjes së popullsive indoevropiane dhe simbiozës së tyre me popullsi autoktone, me çka rezulton me paraqitjen specifike dhe origjinale të kulturës materiale.
Fondi i koleksionit arkeologjik të kohës së bronzit përmban sende objekte nga gërmimet dhe inspektimi, me një larmi të theksuar në përdorimin e tyre, si të dobishme, ashtu edhe objekte dekorative: enë qeramike, vegla prej guri dhe kocke, dhe objekte metalike.
Materiali ka origjinë nga hulumtimet e disa lokaliteteve: Gradishte, f. Pelincë; Pribovcë, f. Llopat; Gradinë, Demirë Kapi; Tumba Kanino; Tumba Karavari; Shën e Diela, f. Asamati; Livadhet e Kishave, f. Vranishtë. Këto objekte tregojnë aktivitetet e përditshme të lidhura me prodhimin e qeramikës. Enët, cilësia, formësimi dhe dekorimi i tyre theksojnë manifestimet kulturore dhe fizionominë e rajonit përmes kohës së bronzit të hershëm, të mesëm dhe të vonë.
Me rëndësi të veçantë është prodhimi i qeramikës nga lokalitet Tumba Radobor afër Manastirit, që daton nga epoka e bronzit të mesëm e shekullit XVIII-XVII p.r.e. dhe ka një repertuar të larmishëm të formave, përsosmëri në teknologjinë e përpunimit dhe zbukurime me vlera artistike. Llambat e qeramikës – riton, janë të pazakontë në dizajne dhe janë bërë në disa variante, të pasuruara me detaje të shkëlqyera, ndërsa poçari vendas artikulon në mënyrë të vetë mohuar aftësinë dhe imagjinatën e tij.
Shumica e gjetjeve arkeologjike vijnë nga i vetmi nekropol plotësisht i hulumtuar Dimov Grob, afër fshatit Ullancë që daton nga shekulli XIII-XII p.e.r. Karakteristika më e habitshme e inventarit të këtij lokalitet është qeramika e pikturuar me mat, e cila paraqitet si një reagim lokal dhe përpjekje për të imituar repertuarin formal dhe dekorativ të qeramikës mikenase, të përshtatur me shijen e tij dhe nevojat e popullatës vendase. Në koleksion mbizotërojnë enët kantarovid të prodhuara sipas kritereve të reja artistike, dhe më të rëndësishmet janë variantet e alabastronëve dhe amforiskosëve me përmasat e tyre elegante dhe dekorimin e zbukuruar hollësisht. Një gjetje ekskluzive e zbuluar gjatë hulumtimit është alabastroni, i cili është një ekzemplar unik i importuar dhe paraqet enën e parë të punuar në qarkë poçieri e paraqitur deri tani në territorin tonë.
Bizhuteri që është karakteristike vetëm për varrosjet e femrave, klasifikohen në bazë të veçorive funksionale dhe tipologjike të bizhuterive të kokës, qafës dhe duarve, si dhe garniturës së rripave. Këto objekte dekorative për përdorim personal, të cilat u përdorën për të zbukuruar trupin dhe kostumin, janë një shprehje artistike e tendencave të modës së asaj kohe, si dhe e kontakteve kulturore dhe tregtare me botën mikenase.
Më të zakonshme janë vathët spirale të bëra nga teli i bronzit të hollë, dhe veçohet një palë prej ari, e cila është përdorimi i parë i konfirmuar i këtij metali fisnik në parahistorinë e Maqedonisë. Në mënyrë luksoze ndikojnë gjerdanët dhe bylyzikët të kombinuara me një shumëllojshmëri rruaza të përpunuara nga materialet ekzotike: pastë qelqi, qelibari, kërmijtë e detit, të cilat dëshmojnë për shijen e rafinuar të popullatës femërore. Në mesin e të gjitha këtyre objekteve është një grup i madh i gjilpërave prej bronzi, të cilat përveç qëllimit të tyre kryesisht utilitar për fiksimin e rrobave, kanë edhe një rol dekorativ.
Objektet utilitare të tilla si briskat e bronzit, mprehësit e gurit dhe gjilpërat prej bronzi me madhësi të vogël, zakonisht gjenden si një grup dhe janë pjesë e pajisjeve standarde të burrave. Ata paraqesin proporcione tualeti që përdoren për të ruajtur higjienën personale, më saktë për zbukurimin e mjekrës. Veçanërisht të dukshëm janë dy shembuj të thikave me dorëza fisnike të zbukuruara me dekorim të kalitur.
Komponenti religjioz i komunitetit të manit pasqyrohet përmes gjetjes së dy rripave të përpunuara nga akse të dyfishta miniatura të radhitura në mënyrë simetrike – lobe dhe rruaza pasta qelqi. Kjo kategori unike e gjetjeve është pa dyshim një atribut i grave që kishin një rol dhe status të veçantë në komunitet, d.m.th., ata përfaqësonin një udhëheqës fetar klerik.
Goce Kocevski – arkeolog, kurator i lartë për kohën e bronzit
