Korniza kronologjike e neolitit në Maqedoni është kompatibil me periodizimin ekzistues në Ballkan. Në hartën arkeologjike të Maqedonisë deri më tani janë regjistruar 200 lokalitete të neolitit. Në periudhën prej 6,300 deri 4,200 vjet p.e.r, në territorin e Maqedonisë definohen dy grupe kulturore Anzabegovo-Vrsnik (I-IV) dhe Velushka-porodinska (I-IV), të quajtura sipas vendeve eponime (Barutnica, fshati Anzabegovo-Vrsnik, fshati Tarinci;.. Velushka Tumba – Tumba, fshati Porodin) me specifika materiale të përbashkëta, por edhe individuale.
Shumica e objekteve arkeologjike në këtë koleksion janë nga periudha e Neolitit të zhvilluar në grupin kulturor Anzabegovo-Vrshnik II-III (5,800-5,300 p.e.r..), konkretisht nga lokaliteti Tumba, Maxhari. Objektet e tjera vijnë nga lokalitetet në f. Stançe, f. Dollno Palçiste, f. Мërshevic, f. Llopat, f. Nikustak, f. Amzabegovë, f. Gorobincë, f. Damjan, f. Resavë, f. Vranishtë.
Pjesa më e madhe e ekspozitës i kushtohet enëve shtëpiake nga qeramika, por edhe enëve për aktivitete të ndryshme rituale. Nëpërmjet përzgjedhjes, cilësisë, formësimit dhe ornamentimit, paraqitet vorbari përmes së cilës njihen elementet themelore dhe individuale të grupeve kulturore. Qeramika e fazave më të hershme të grupit kulturor Anzabegovo-Vrsnik është i njohur nga të ashtuquajturat stil floral me pikturë të bardhë. Ornamentet e formave të qeramikës me themel bukur të lëmuar të grupit kulturor Velushka-porodinska janë pikturuar me ngjyrë të bardhë në formën e këndeve, trekëndëshave të drejtë, klepsidrave, shiritave shkallore, shkronjës Z dhe sigma.
Lulëzimi më i madhë i kulturës neolitike në Maqedoni arrin në periudhën e zhvillimit të neolitit, konkretisht Anzabegovo-Vrsnik II-III. Enët, si amforat dhe peharët me bazë të hollë të kuqe janë të pikturuara me ornamente spirale me ngjyrë kafe të errët, në mënyrë vertikale të alternuara vija të trasha dhe të holla, shpesh me spirale vertikale mes tyre. Stili floral vazhdon me shpikje të reja estetike. Si forma të veçanta në mesin e enëve të qeramikës në neolitin e Maqedonisë dallohen askosët. Neolit i Vonë paraqet periudhën e ndryshimeve të reja shoqërore dhe etno-kulturore. Të dhënat stratigrafike përcaktojnë shtresën e fundit të Anzabegovo Vrsnik-IV (5.300-4.200 p.e.r.) me paraqitjen e të ashtuquajturës qeramika e Vinçës.
Marrëdhëniet shoqërore në bashkësitë, veçanërisht në familje u nënshtrohen interesave të përgjithshme të mbijetesës dhe mirëqenies, në të cilën gruaja ka arritur status të veçantë shoqëror. Kjo është një frymëzim i fuqishëm që skulptori neolitik të përjetësojë trupin e saj dhe shpirtin përmes figurinave të ndryshme të bëra prej argjili, guri dhe kockave. Roli i gruas si nënë dhe gruaja që lind është identifikuar me kultin e fertilitetit, konkretisht kultin e të ashtuquajturit. Nëna e Madhe, perëndeshë, siç tregohet nga shfaqjet qeramike të dy grupeve kulturore në Maqedoninë e Veriut. Një ikonografi e veçantë e këtij kulti gjendet në neolitin e Maqedonisë dhe sipas ekspozitës së tij origjinale artistike dhe ekspresivitetit dallohen nga neoliti i zonave fqinje.
Shfaqja e kulturës shpirtërore të popullsisë së neolitit plotësohet edhe me objektet e kultit jashtëzakonisht interesante. Midis tyre janë altarët të shfaqur në formë zoomorfe dhe altarë në formë tavoline. Altarët e modeleve të shtëpive nga Pellagonia janë një tjetër konfirmim i kultit të shtëpisë dhe vatrës së zjarrit të shtëpisë.
Brenda ekspozitës janë paraqitur sende të ndryshme prej guri, kockash dhe qeramikë, mbi të gjitha me dobi, por edhe objekte qëllimi i të cilave nuk është mjaftë i qartë dhe paraqesin një sfidë shtesë për arkeologjinë neolitike.
Mr. Elena Stojanova Kanzurova, arkeologe, këshilltare-kuratore të neolitit
