Koleksioni i paleolitit në IN Muzeu Arkeologjik i Maqedonisë përmban objekte nga lokalitetet Makarovec dhe Peshta e Madhe, si dhe materiale të ndryshme të lëndëve të para nga më shumë mikroregjione në Maqedoninë.
Pas vrojtimeve paleontologjike në mesin e shekullit XX në pjesën qendrore të Maqedonisë në shpellën Makarovec, Velesit u zbuluan pesë artefakte prej guri që me siguri i përkasin paleolitit të lartë, që shkon në favor të faunës së pleistocenit të lartë me mbetje të fosileve të ariut, hienave, luanit, dhive të egra, ujkut, dhelprës, gomarit dhe kalit në shpella. Këto gjetje gjenden në pjesën e sipërme të vitrinës së parë.
Ka fundi i shekullit XX dhe në fillim të shekullit XXI, janë bërë projeksione të 45 shpellave dhe nën shkëmbinj përgjatë lumenjve Babuna në Veles dhe Treska në rajonin e Poreçes, si dhe në mikroregjionet në jugperëndim, lindje dhe verilindje të Maqedonisë. Në vitrinën e parë janë vendosur më shumë lloje të lëndëve të para me strukturë të veçantë, për thyerje si lëndë të para potenciale për përpunimin e mjeteve të kalitura.
Gjetjet arkeologjike në këtë koleksion paleolitik më së shumti janë nga lokaliteti Golema Peshtë, f. Zdunje nga rajoni i Gorno Poreçe. Gërmimet janë kryer me ndërprerje që nga viti 1999 e deri më sot dhe janë zbuluar mijëra artefakte prej guri dhe mbetjet fosile të kafshëve.
Në vitrinën e parë janë të ekspozuara bërthamëza tipike dhe vegla që karakterizojnë paleolitin e lartë. Ajo është njëplatforme, dyplatforme dhe bërthamëza me orientime të ndryshme, ndërsa nga veglat: gërryese, turjela, mbetje të retushuara, mjetet të dhëmbëzuara dhe të prera, copa të qëruara dhe të tjera. Përcaktimi kronologjik relativ sipas karakteristikave tipologjike-teknologjike dhe analizës së hirit ka të bëjë me periudhën kohore prej 40,000 vjet p.e.r.
Në vitrinën e dytë janë vendosur forma të majta dhe të zbrazura të bërthamave dhe mbetjeve. Mbizotërojnë mjetet e dhëmbëzuara dhe të prera, dhe më të shumta janë mbetjet e retoshuara. Me më pak pjesë përfaqësohen: turjelat, thepat, gdhendurina. Materiali padyshim tregon për origjinën Musteriane me mikrolitizëm të theksuar. Me analizën e radiokarbonit janë përfituar data ndërmjet 47,100 ± 4,800 dhe> 50,000 vjet. p.e.r., që korrespondon me paleolitin e vonë, të mesëm konkretisht fundi i musterienit. Bartësi i kulturës musteriene është Neandertali.
Numri më i madh i ekzemplarëve të paleolitit të lartë dhe të mesëm është bërë nga kuarci, dhe me më pak përqindje janë përfaqësuar kuarcitë, jasperi, stralli, rioliti dhe basalti.
Vitrina e katërt përmban një numër të madh të materialit litror nga grupe të ndryshme të zinxhirit të operacioneve, domethënë nga punëtoria. Ato janë ashkëla druri, fragmente, mbetje të paretushuara, mbetјet me kore, artefakte të larta, artefakte të thyera dhe të dala nga përdorimi, mbeturina, bërthama të thyera, bërthama me gjurmët e provave dhe formave të tjera karakteristike për një proces teknologjik “nga lëndë e parë në mjet përfunduar”. Kockat fosile të kafshëve janë pjesë përbërëse e kësaj punëtorie dhe ato grumbullohen dhe modifikohen nga njerëzit. Numri më i madh i mbetjeve me origjinë nga dreri, por janë dëshmuar edhe lloje të tjera të faunës së madhe: drenusha, dhia alpine, derri i egër, hiena e shpellës, ariu i shpellës, kastori, mishngrënës të vegjël në formë të shqarthit, breshkës dhe zogjve. Në faunën e vogël, shumica e mbetjeve janë nga brejtësit. Në vitrinën e tretë posaçërisht janë të ndara mostrat e makrofaunës me ndikim të dukshëm të njeriut, të tilla si kocka të retushuara, fragmente me gjurmë të qëllimshme – gdhendje të artefakteve prej guri, fragmente të sipërme në vatrat e zjarrit, eshtra të gjata qëllimisht të prera të drerëve, fallanga të thyera (gishtat) të drerëve.
Me hulumtime ndërdisiplinore që përfshin analizën e radiokarbonit, përcaktimin e mbeturinave mikro dhe makrofaunet, analiza e hirit vullkanik, studimet gjeologjike dhe karakteristikat tipologjike dhe teknologjike, nga rezultatet e marra të cilat vërtetojnë se shpella ishte intensivisht e banuar në një periudhë të gjatë kohore dhe ka paralele të tjera me industritë e paleolitit të mesëm dhe paleolitit të lartë në Ballkanin Qendror.
Mr. Ljiljana Shalamanov-Korobar, arkeologe, këshilltare-kurator për paleolitin
